1.
Prasasti Canggal
1.
ҫâkendre’tigate
ҫrutîndriya-rasair ankîkṛte vatsare.
vârendau
dhavala-trayodaҫi-tithau bhadrottare kartike.â
lagne kumbhamaye
sthiranga-vidite prâtiṣṭḥipat parvate.
liṅgaṁ
lakṣaṇa-laksitaṁ narapatiҫ ҫri sañjayaҫ ҫântaye.
2.
gaṅgottuṅga-taraṅga-rañjita-jaṭâ-maulîndu-cûḍamaṇiḥ.
bhasvat-paṅkti-vibhûti-deha-vikasan
nâgendra-hâra-dyutiḥ.
ҫrîmat-svañjali-koҫa-komala-karair
dewais tu ya(s) stûyate.
sa ҫreyo bhavatâṁ
bhavo bhava-tamas sûryo dadatv adbhutam.
3.
bhakti-prahvair
munîndrair abhinutam asakṛt svarga-nirvâṇa-hetoḥ.
devair
lekharṣabhâdyair avanata-makuṭaiҫ cumvitaṁ ṣaṭpadâbhaiḥ.
angulyâ-tamra-pattraṁ
nakha-kiraṇa-lasat-keҫarârañjitântam.
deyât ҫaṁ ҫâҫvataṁ
vas trinayana-caraṇâninditâbhojayugmâ.
4.
aiҫvaryâtiҫayodhabhavât
sumahatâm apy adbhutânaṁ nidhi.
tyagaikânta-ratas
tanoti satataṁ yo vismayaṁ yoginâm.
yo'ṣṭâbhis
tanubhir jagat-karuṇayâ puṣnâti na svârthatah.
bhûteҫaҫ
ҫaҫi-khaṇḍa-bhûṣita-jaṭas sa tryamvakaḥ pâtu vaḥ.
5.
vibhrad-dhema-vapus-svadeha-dahana-jvâlâ
ivodyaj-jaṭaḥ.
veda-stambha-suvaddha-loka-samayo
dharmârtha-kâmodbhavaḥ.
devair
vandita-pâda-paṅkaja-yugo yogîҫvaro yoginâm.
mânyo loka-gurur
dadâtu bhavatâm siddhiṁ svayaṁbhur vibhuḥ.
6.
nâgendrotphaṇa-ratna-bhitti-patitâṁ
dṛṣtvâtma-viṁva-ҫri-yam.
surûbhaṅga-katâkṣayâ
kupitayâ nûnam ҫryâ vîkṣitaḥ.
yo
yogâruṇa-locanotpala-dalaҫ ҫete’mvu-ҫayyâ-tale.
7.
âsîd dvîparaṁ
yavâkhyam atulaṁ dhanyâdi-vîjâdhikam.
saṁpannaṁ kanakâkarais
tad-amarai (s sâkṣâ)d ivoparjitam.
ҫrmat-kuñjara-kuñja-deҫa-nihi
(taṁ liṅ) gâdi-tîrthâvrṭam.
sthânaṁ divyatamaṁ
ҫivâya jagataҫ ҫambhos tu yatrâdbhutam.
8.
tasmin dvîpe
yavâkhye purusa-pada-mahâlakṣma-bhûte praҫaste.
râjogrod-agra-janmâ
prathita-prthu-yaҫâ sâma-dânena samyak.
ҫâstâ
sarva-prajânaṁ janaka iva ҫiҫor janmato vatsalatvât.
sannâkhyas
saṁnatârir manur iva suciraṁ pâti dharmena pṛthvîm.
9. evaṁ gate
samanuҫâsati râjya-lakṣmîm.
sannâhvaye'nvayavidhau samatîta-kâle.
svarge sukhaṁ phala-kulopacitaṁ prayâte.
bhinnaṁ jagad bhramati ҫoka-vaҫâd anâtham.
10. jvalaj-jvalana-vidravat-kanaka-gaura-vaṛnah.
mahad-bhuja-nitamva-tuṅgatama-mûrddha-cṛṅgonnatah.
bhuvi
sthita-kulâcala-kṣiti-dharocca-pâdocchrayaḥ.
prabhûta-guṇa-saṁpadodbhavati
yas tato meruwat.
11. ҫrîmân yo mânanîyo wudha-jana-nikaraiҫ
ҫâstra-sukṣmârthavedî.
râjâ
ҫauryâdi-guṇyo raghur iva vijitâneka-sâmanta-cakrah.
râjâ ҫrî
sañjayâkhyo ravir iva yaҫasâ dig-vidik-khyâtalakṣmiḥ.
sûnus
sannâha-namnas svasur a (vanipater) nyayataҫ ҫâsti râjyam.
12. yasmiñ châsati
sâgarormi-racanâm ҫaila-stanîṁ medinîm.
ҫete râja-pathe
jano na cakitaҫ corair na cânyair bhayaih.
kîrtyâdyair
alam-arjitaҫ ca satataṁ dharmârtha-kâmâ naraih.
nûnaṁ roditi roditîti
sa kalir nâsty aṅҫa-ҫeṣo yataḥ. (Poerbatjaraka 1952: 53)
Artinya :
1.
Pada
tahun raja-Ҫaka yang telah lalu dengan
ditandai angka ҫruti-indriya-rasa = 654 Ҫaka (atau 732 Masehi), hari Senin,
hari baik, tanggal 13 paro-terang bulan Kartika......
2.
Sang
dewa Bhawa (Ҫiwa), sang Matahari bagi
kegelapan hidup (ini); Yang dihormati oleh sekalian dewa-dewa seraya
menelakupkan kedua tangannya yang halus menjadi seperti kupu-kupu untuk
menyembaNya dengan hormat; Yang memakai serempang raja-ular; Yang mengembangkan
diri menjadi berbagai-bagai kenikmatan yang gilang-gemilang (didunia ini); Yang
bersanggul mahkota terhias dengan manikam yang berupa bulan-sabit, dan
berkilauan seperti gelombang sungai Gangga yang suci; moga-mogalah Beliau
memberi kemuliaan yang sangat besar kepada kamu sekalian.
3.
Kedua kaki sang dewa Bermata-tiga (Ҫiwa), yang
bagus sempurna seperti bunga teratai dengan jari-jarinya yang cantik sebagai
batang sarinya, mengkilap karena cahaya kukunya; kedua kaki yang dihormati oleh
sekalian pemuka para resi seraya berbakti merendahkan dirinya sambil memuja
dengan sair-sairan yang sering disairkan karena mereka ingin mendapat
kenikmatan dalam akhirat; kedua kaki yang dihormati oleh para dewa dengan
dikepalai oleh batara Indra seraya sujud sampai mahkotanya menyentuh tanah,
seolah-olah kumbang juga mencium bunga teratai (= kaki kedua) itu; moga-mogalah
kedua kaki sang Bermata-tiga yang bagus sempurna itu memberi keselamatan yang
kekal kepada kamu sekalian.
4.
Beliau yang, - karena sifatnya yang sangat luhur
dan kuasa itu – menjadi gudang segala keajaiban yang besar-besar; Yang
senantiasa dengan ikhlas membuang kepentingan Sendiri, slalu membuat heran
kepada para pandita ; Yang dengan badanNya delapan memelihara dunia tidak untuk
keperluan Sendiri, tetapi karena belas kasihNya; moga-mogalah sang
Bermata-Tiga, Raja dari sekalian makhluk, yang mahkotaNya terhias dengan
bulan-sabit itu memberi perlindungan kepada kamu sekalian.
5.
Sang Jagad-guru (dewa Brahmâ) yang termulia, Raja
pandita dari sekalian pada pandita; Yang kaki keduaNya – seperti bunga teratai
– dihormati oleh para dewa; Yang memberi kesenangan, kefaedahan dan kebaikan
(didalam dunia ini) ; Yang mengikat tata cara manusia dengan tiang tinggi
berkilau-kilauan seperti api menyala, api yang keluar dari badanNya Sendiri,
badanNya yang mengkilap seperti emas ; moga-mogalah dewa yang
Terjadi-dengan-sendirinya (Svayambhu = Brahmâ) dan sangat berkuasa itu memberi
kesempurnaan kepada kamu sekalian.
6.
Sang dewa Wiṣṇu yang dilihat oleh parameswariNya,
Dewi Ҫri, dengan mata mengkerling oleh halis lengkung karena marahnya (yang
pura-pura), sambil bercermin memandang bayang-bayangannya didalam manikam
diatas kepala naga-radja yang membeberkan lehernya; sang dewa Wiṣṇu yang mataNya
merah – seperti angkup bunga tunjung – karena sangatNya bersamadi, beliau yang
berbaring diatas laut seraya dihormati oleh para dewa untuk pertolonganNya;
Moga-mogalah sang dewa Wiṣṇu itu memberi bahaia kepada kamu sekalian.
7.
Adalah pulau mulia, bernama Jawa, yang tak ada
bandingannya tentang hasil buminya, terutama hasil padi; kaya akan tambang emas
yang semata-mata diaku kepunyaan oleh para dewa; pulau yang penuh dengan
tempat-tempat pemujaan suci, terutama pemujaan ,,lingga” tempat yang sangat
mulia dan mengherankan, yang didirikan didaerah suci, Kuñjarakuñja namanya untuk
keselamatan dan kemakmuran dunia.
8.
Dipulau Jawa tersebut, yang sangat mashur menjadi
mustika diantara tempat manusia lain-lainya, disitu ada seorang raja, sang
Sanna namanya, - berasal dari keluarga kerajaan tinggi dan mashur karena
jasanya yang snagat besar -, memerintah sekalian rakyatnya dengan kebaikan,
anugrah dan kehalusan budi, seolah-olah seorang bapa (mendidik) anaknya mulai
dari kecil karena cintanya ; yang menaklukkan musuhnya dan seperti sang Manu
sangat lama memerintah kerajaannya dengan keadilan.
9.
Setelah raja yang bernama sang Sanna yang seperti bulan bagi turunnya itu, mendiang, -
sesudah beliau sangat lama memelihara kebahagian negaranya, dan pergi ke surga
untuk merasakan kenikmatan, yakni himpunan buah tabi’atnya yang sangat baik
itu, - maka pecahlah negaranya, bingung karena susah kehilangan
perlindungannya.
10.
(Adapun) yang berbangkit (menggantinya menjadi
raja), yakni seorang yang warna kulitnya berkilau-kilauan seperti emas luluh
didalam api yang berkobar-kobar.........; yang mempunyai lengan kuat seperti
bukit barisan turun dari puncak bukit indungnya; yang mengangkat kepalanya
dengan sangat tinggi seperti bukit Meru (Himalaya) dengan puncaknya; yang
kakinya terletak lebih tinggi daripada kepala raja-raja yang duduk di tanah.
11.
Yang mulia dan dihormati oleh sekalian para
bijaksana karena pengetahuannya akan kitab-kitab dengan maksudnya yang
sulit-sulit; seorang raja yang bertabi’at gagah berani seperti Ҫri Râma,
menaklukkan sekalian raja-raja Ҫri Sañjaya, dengan jasanya sebagai
Matahari, mashur dimana-mana mempunyai kebahagian. Beliau ialah putra sang Sannaha, saudara perempuan sang
raja (Sanna tersebut diatas).
12.
Selama raja ini memerintah kerajaannya yang
berpending gelombang samudera dan bertetek bukit-bukit, maka orang yang tidur
ditepi jalan raya tidak takut akan penjahat dan bahaya lain-lainnya. Oleh
manusia yang kaya akan nama-baik tercapailah selalu kesenangan, kefaedahan dan
kebaikan dengan cukup. Sekarang sang Kali seolah-olah hanya menangis-nangis
saja, sebab tidak dapat bahagian suatu apa. (Poerbatjaraka 1952: 55)
2.
Prasasti Mantyasih
(Prasasti Tembaga Kedu)
Bagian A
1.
//o// swasti
ҫakawarṣātita 829 caitramāsa. tithi
ekādaҫi kṛṣṇapaksa. tu. ҫa. wāra. pūrwwabha-drawādanaksatra. ajapādadewatā.
indrayoga. tatkāla āj
a ҫrī mahārāja rakai watu kura
dyah balitung ҫrī dha
2.
rmmodaya
mahāҫambhu. umingsor i rakarayān mahapatih i hino. halu. sirikan. wka. halaran.
tiruan. pa-larhyang. manghūri. wadihati. makudur. kumonakanni-kanang wanua i
mantyāsiḥ winih ni sawaḥnya satū. muang a
3.
lasnya i muṇḍuan.
i kayu pa
jang. muang poma-han
ing kuning wanua kagunturan pasawahanya ri wunut kwaiḥ ni winiḥnya satū hamat
18 hop sawaḥ kanayakān. muang alasnya i susuṇḍara. i wukir sumwing. kapua wa
4.
tak patapān. sinusuk sīmā kapatihana.
paknānya pagantyagantyana nikanang patiḥ mantyāsiḥ sānak lawasanya tlung tahun
sowang. kwaiḥ nikanang patiḥ sapuṇḍuḥ pu sna rama ni ananta. pu kolā rama ni ḍiṇī.
pu pu
jĕng
5.
rama ni udal. pu
karā rama ni labdha. pu sudraka rama ni kayut piṇḍa prāṇa 5 samangkana kwaiḥ
nika-nang patih inanugrahān muang kinon ta ya natūta sānak // sambandhan yan
inanugrahān sangkā yan makwaiḥ buatthaji
6.
iniwönya i ҫrī
mahārāja. kāla ni warangan haji. lain sangke kapūjān bhaṭāra i malangnaҫeҫwara.
ing pūteҫwara. i kutusan. i ҫilābhedeҫwara. i tuleҫwara. ing pratiwarsa. muang
sangkā yan antarālika kataku
7.
tan ikanang wanua
ing kuning. sinarabhārānta ikanang patiḥ rumakṣā ikanang hawān. nahan matang
yan iṇanugrahākannikanang wanua kāliḥ irikanang patiḥ // kunang parṇnaḥhanya
tan katamāna de sang pangkur tawān tirip. muang sa
8.
prakāra ning
mangilala drabya haji. kring. pa-ḍam apuy. tapahaji. airhaji. rataji.
makalangkang. mangrumbai. manimpiki. manghūri. limus galuḥ. sambal paranakan.
kḍi. widu. mangidung. hulun haji. mamrasi. ityaiwamādi tan hana deyan
9.
tumamā iriya.
kunang yan wuara sukhaduḥ- khanya ikanang patiḥ mantyāsih ataḥ pramāṇā iriya //
mangasöākannikanang patiḥ pasĕk pasĕk i
taṇḍa rakarayān sawyawasthāning manusuk sīmā. yathān yan mapagĕha dlāha ning
dlāha
10.
rakryān mapatiḥ i himo mahāmantrī ҫrī dakṣottama
bāhubajra pratipakṣakṣaya. inangsāan mas su
1 mā 4 wḍihan ga
jar pātrasisi yu 1 rakryān halu pu wī-rawikrama. rakryān sirikan pu wariga samarawikrā
11.
nta. wka pu kutak
bhāswara. samgat tiruan pu ҫiwāstra. samgat momahumaḥ mamrata pu uttara. kapua
inangsāan mas su l wḍihan kalyāga yu 1 sowang sowang // halaran pu kiwing.
palar hyang pu pu
jĕng. dalinan pu mangu
12.
sö. manghūri pu cakra.
wadihati pu ḍapit. makudur pu samwrada kapua inangsöan mas mā 8 wḍihan rangga
yu 1 sowang sowang // rakryān mawa-nua dyah talĕs winaiḥ mas su 5 wḍihan rangga
yu 1 rakryān anakwi dyah wraiyan
13.
winaiḥ mas su 2
kain blaḥ // juru i ayam tĕas rua miraḥmiraḥ pu rayung wanua i miraḥmiraḥ watak
ayam tĕas. marangkap i halaran pu dhanada wanua i pangḍamuan sīma ayam tĕas //
juru i makudur rua
14.
patalĕsan pu
wiryya wanua i wadung poḥ watak pangkur poḥ. marangkap i wawaha pu jayanta
wanua i katangguhan watĕk hamĕas. kapua winaih mas mā 4 wḍihan rangga yu 1
sowang sowang // ayam tĕas luma
15.
ku manusuk. pu
wraiyan wanua i paṇḍamuan sīma wadihati. i makudur sang waringin wanua i
su-mangka watak kalung barak. i tiruan sang patūngan wanua ing kabikuan ing wḍi
taḍahaji punggul. juru ning wadwā rarai i pata
16.
pān pu kṛṣṇa wanua
i sumangka watak tangkil sugiḥ kapua winaiḥ mas mā 4 wḍihan rangga yu l sowang
sowang // sang juru i patapān mataṇḍa pu soma. juru ning lampuran rakai pipil. juru ning kalula sang
nirmala. juru ning mangrakat.
17.
sang manobhawa.
winaiḥ pirak. dhā l. kawaiha-narira. // patiḥ
kayumwungan irikāng kāla rake eṇḍo rama ni kapur. sukun sang gambhira rama
ni ḍuḍu. air warangan si daha rama ni surasti. wahuta ptir si dra-wiḍa rama ni
laghawa paṇḍa
18.
kyan si tajak rama
ni giliran kapua winaiḥ mas mā 4 wḍihan rangga yu 1 sowang sowang // wa-huta
lampuran si sa
jaya rama ni pawaka.
paṇḍakyan si taṇḍa rama ni narā. kapua winaiḥ pirak mā 8 wḍi-han rangga yu l
sowang so
19.
wang // parujar
ning patiḥ kayumwungan si harus sama
ni kudu. sukun si watu rama ni wīryyan. air barangan si wiҫala. kapua winaiḥ
pirak mā 5 wdi-han rangga yu l sowang sowang. kalima ing ptir si wujuk rama ni
nakula. juru si ja
20.
na rama ni ҫuddha.
i paṇḍakyan si mandon rama ni sonde. samwal si pingul rama ni madhawa. kapua
winaih pirak mā 4 wḍihan rangga yu 1 sowang sowang // rāma i tpi siring irikāng
kāla. i muṇḍuān gusti si guwi rama ni krami. i
21.
haji huma gusti si
hiwā // i tulang air gusti si palarasān rama ni bāhu // i waringin gusti si
waringin rāma ni ungĕn // i kayu hasam gusti si wujil rama ni grak // i
pragaluh gusti si mni rama ni bhasita samwal // i wuru
22.
t winkas sang
mamwa rama ni dhana
jaya // i tiruan winkas
si lwar rama ni sutisna // ri air hulu si kidut rama ni karṇni // i sulang
kuning winkas si kudha rama ni dhidhi // i langka ta
jung winkas si sahing
rama ni tamui // i samalagi si ta
23.
rā // i wungkal
tajam winkas si antara rama ni jutĕ // i hampran kalina si ina rama ni bānā //
i kasugihan winkas si hayu // i puhunan winkas si pawā rama ni sumingkar // i
praktaha winkas si mangayuḥ rama ni sangkān // i wa
24.
atan winkas si
tirip rama ni loka // i turayun i sor winkas si guta. i ruhur si wahī // i
kalaṇḍingan winkas si banua // i kḍu kalima di dharmma // i paman-ḍyan winkas
si siga rama ni wipula // i tpusan winkas
25.
si aja rama ni
klyān // ikā ta kabaiḥ kapua winaih pasĕk pasĕk pirak mā wḍihan rangga yu 1
sowang sowang // widu si majadut. matapukan si barubuḥ. juru paḍahi si na
ja. magaṇḍing si kṛṣṇī.
rāwaṇahasta si
Bagian B
1.
mandal kapua
winaiḥ pirak mā 2 wḍihan hlai 1 sowang sowang // mangla si kirāta rama ni
bhā-ṣitā. muang si butir. mawuai si busū rama ni garagasī. muang si rubiḥ kapua
winaiḥ pirak mā 2 sowang sowang // sapra
2.
kāra ni saji sang
makudur ing maṇḍala i nmas piṇḍa pāmasanya su 2 mā ku 4 i sampunning mawaiḥ
pasĕk pasĕk manaḍaḥ sang wahuta hyang
kudur. muang wadwā rakryān sang
pinakapangurang. muang patiḥ wahuta rāma i tpi
3.
siring kabaiḥ //
lwir ning tinaḍaḥ haḍangan. wök. kidang. wḍus. ginaway samenaka. muang
saprakāra ning harang harang ḍeng hasin. ḍeng ha
ang. ḍeng tarung. muang
hurang halahala hantrīṇi // i sampun ning manaḍaḥ mangḍiri sang makudu
4.
r lumkas manapate.
mamantingakan hantrīni. manawurakan hawu. manĕtĕk hayam. i harĕpan wadwā rakryān muang patiḥ wahuta rāma tpi siring
kabaiḥ // ling nirarpanapate // īndaḥ kamung hyang pūrwwa. da
5.
kṣiṇa. paҫcima.
uttara. sakwaiḥ ta hyang i ruhur i sor. ing maddhya tasak lagi lagi. sumpah
lĕmiḥ palar. i panglilir. i tinghal ta. nihannaku sumawak kita. nihan-naku
sumangguḥ kita. nihannaku lumamun kita a
6.
ku tat sinangguḥ.
aku tak linamun. tan kumuā linganta. sinawakku kita kabaiḥ. sinangguḥku kita
kabaiḥ. linamunku kita kabaiḥ tāhiniyakanku. ko pa-munguan. si mning huluan si
kiṇḍang jual. si pakawa-kan. ta
7.
sak rahyang ta
ramuhun. sirangbāsa ing wanua. sang mangdyān kahyangan. sang magawai kaḍatwan.
sang magalagaḥ pomahan. sang tumanggöng susuk. sang tumkeng wanua gaṇa kadi
laṇḍapnyān pakaҫa-patha kamu. rahyang
8.
ta rumuhun. ri
mḍang. ri poḥ pitu. rakai mata-rām. sang
ratu sa
jaya. ҫri mahārāja rakai panang-karan. ҫri mahāraja rakai
panunggalan. ҫri mahāraja rakai warak. ҫri mahāraja rakai garung. ҫri mahāraja
rakai pikatan
9.
ҫri mahāraja rakai kayu wangi. ҫri mahāraja rakai watu humalang.
lwiha sangkārikā laṇḍapan yān pakaҫapatha
ҫri mahāraja rakai watu kura dyaḥ
dharmmodaya mahāҫambhu. ikaing patiḥ watuha nā-yaka lampuran. muang
10.
rāma tpi siring kalang
gusti wariga winkas kalima rāma maratā rare matuha manwam. kapua tumohana
tpitnya kyan alang alang bhaktinya. kyan ulahualaha ikaing sīma. patī yan
anyāya. deyanyā i patīya. te pano
11.
liha i wuntat. te tinghala
i likuran. apan hana rakarayān mahapatiḥwlahan makudur tahu manguyut umaraha
kamu i denyān pamatī. deyanyā i patiya tarung ryyādagan. tampyal ing paluguhan.
sang tākan
12.
i likurĕn. kaḍawuh
tĕhĕr tutuḥ tuṇḍunya. siwak hulunya. kakö gulūnya. waltaḥ pahungnya. rantan
usūsya. ḍuḍuk hatinya. pangan dagingnya. inum rāḥ-nya.te patuaddakna ya. te
patinggĕakna ya. te pākara
13.
kna ya. te paҫesākna
ya. pangan tihĕr pĕpĕda-kan. wkasakan hawu kerir. yānangwang umulahulah ikaing
sīma sinusuk ning kudur // īndah kamung hyang hayam tulihuliḥ kawuitanyā. wulun
pilih sara
14.
nolu mirik tuhān wnang.
hantlū ko tan kaguliḥ. tumitik ko tan wūkan. mangliheng ko ring lĕsung tan palu
kong manutu. tan katibāna halu. manglingai ko ring tgal tan samwa kong ulung
ulung. tan sikap kong ala
15.
palap. matuhapuako.
apan dinening hyang pang-rāha ҫapatha. pamĕsĕngĕta. tasak lagilagi sumpan lĕmĕh
palar umatī yānangwang umulahulaḥ ikaing sīma sinusuk ning kudur // tasmāt
kabuatananya kadyāgā
16.
nikanang hayam. mati
tanpa kasangkān. mati tanpa wacu bratan. mati huwus mamangan manginum. mangkana
hamĕngana nikanang wang umulahulah ikaing sīma sinusuk ning kudur // tasmāt
kabuatakuan-ya kadyāgānika
17.
nang hantlūwung. tan
walay i iwirnya. mang-kana hamĕngana nikanang wang lwur ikaing sīma sinu-suk
ning kudur // īndah kamung hyang
āla kamung hyang apuy.
kadi lwirnya itunu ikaing watang kayu saka gögāngan. te patönggrĕ
18.
akna ya. te pākarakna
ya. te paҫeṣākna ya. pangan tihĕr pĕpĕdakan. wkasakan. hawu kairir. mang-kana
hamĕngana nikanangngwang lwur ikaing sīma sinusuk ning kudur // īndaḥ kamung
hyang mangalū. kamung hyang ta
19.
ṇḍang lwaḥ kamung hyang
ulāsarpa. kamung hyang wadung sang hyang. ikai matang yan winang manginuyutan.
umatī yanangwang umulahulaḥ ikeng sīma sinusuk ning kudur. yan umaraya ing lwaḥ
ana wuhaya mangalū sumanghapaya. sumilamaknaya.
20.
rahayun mati kapisan
mawūkatan tmu angsama. yānangwang umulahulaḥ ikaing sīma. yan umaraya ning alas
hana ulā umatukaya. rahayun mati kapisan mawūkatan. tmu angsama yānangwang
umulahulaḥ ikaing sīma
21.
pinaduluran wadwa
rakryān sinusuk ning ku-dur // i sampun yan mangkana umuwaḥ ya i ronya. nahan
cihnan yan mapagĕh ikanang wanua i mantyāsiḥ mwang ing kuning kagunturan
inanugrāhākan rika-nang patiḥ mantyā
22.
siḥ sīma kapatihana.
yāpuan hana umulahulaya dlāha ning dlāha. muang ya tan anggā ikanang patiḥ
magantyagantya sānak pa
camahāpātaka
pang-guhanya. matang ya kayatnāknantāsoni nikaing praҫāsti yathā
23.
nya swasthā //
panggāngan ring pasuktan i ra-kryān mawanwa pirak kā 1 iwak ring pannay tujung
hijo bakul pajuru pirak dhā 4 // likhita citrālekha i walaing punta tarka //
tha // (Stutterheim
1927: 212)
Analisis:
Prasasti yang dikeluarkan oleh Rakai Watukura Dyah
Balitung pada 829 Ҫaka ini ditujukan untuk penguatan kekuasaannya sebagai raja
keturunan Sanjaya dengan menyebutkan beberapa raja mulai dari Sanjaya hingga
pada dirinya sendiri.
1.
Rakai Mataram sang Ratu Sanjaya
2.
Sri Maharaja Rakai Panangkaran
3.
Sri Maharaja Rakai Panunggalan
4.
Sri Maharaja Rakai Warak
5.
Sri Maharaja Rakai Garung
6.
Sri Maharaja Rakai Pikatan
7.
Sri Maharaja Rakai Kayuwangi
8.
Sri Maharaja Rakai Watuhumalang
9.
Sri Maharaja Rakai Watukura Dyah Balitung
Dalam Prasasti Mantyasih juga dijelaskan bahwa Dyah
Balitung menetapkan daerah desa Mantyasih sebagai daerah perdikan. Dalam
prasasti tersebut juga disebutkan tentang keberadaan Gunung Susundara (Gunung
Sindoro) dan Wukir Sumbing (Gunung Sumbing)
3.
Prasasti Lumpungan
A. 1. // ҫrīr = astu svasti prajābhyaḥ ҫakakālātīta
674 | 5 | 21 | ...... ravāra
1. maddhyāham // 0
//
B. 1. // dharmmārthaṃ kṣetradānaṃ yad =
udayajananaṃ yo dadātīҫabhaktyā
2.
hampragrāmaṃ trigrāmvyāmahitam = anumataṃ
siddhadevyāҫca tasyāḥ
3.
koҫāmrāgrāvalekhākṣaravidhividitaṃ
prāntasīmāvidhānam
4.
tásyaitad = bhānunāmno bhuvi bhavatu yaҫo jīvitaṃ
caiva nityam
C. a. (tussen de figuren I en II): ṛṣi,
b. (tussen II en III): prā............
c. (tussen III en IV): (onleesbaar),
d. (tussen IV en V): ji............
e. (rechts naast V): ka (Casparis 1950: 9)
Artinya :
A. 1. Semoga bahagia (selamatlah rakyat
sekalian) Tahun Saka-telah berjalan
672/4/31 (24 Juli 750 M) pada hari Jum’at
672/4/31 (24 Juli 750 M) pada hari Jum’at
2.
tengah hari
B. 1. dari beliau, dari agama untuk kebangkitan
kepada yang maha tinggi telah
menganugerahkan sebidang tanah atau taman, agar memberikan kebahagiaan
kepada mereka.
menganugerahkan sebidang tanah atau taman, agar memberikan kebahagiaan
kepada mereka.
2. yaitu desa Hampra
yang terletak di wilayah Trigram yama (salatiga) dengan
persetujuan dari siddhadewi (sang dewi yang sempurna atas mendiang) berupa
daerah bebas pajak atau perdikan
persetujuan dari siddhadewi (sang dewi yang sempurna atas mendiang) berupa
daerah bebas pajak atau perdikan
3. ditetapkan dengan tulisan atau prasasti yang
ditulis menggunakan mempelam
4. dari
beliau yang bernama bhanu
(dari mereka) dengan bangunan suci atau
candi ini selalu merupakan hidup abadi
candi ini selalu merupakan hidup abadi
C. a. (ANTARA
GAMBAR I & II) = RSI (RESI)
b. (ANTARA GAMBAR II & III) = PRA
(PRANAYAMA)
c. (ANTARA GAMBAR III & IV) = Tidak Terbaca
d. (ANTARA GAMBAR IV & V) =
Ji...(JIWANMUKTA
e. (Samping Kanan Gambar V) = Ka...(KAYA-AMSKARA)
4.
Prasasti Kelurak
1.
|| namo ratnatrayāya ||
jayalokeṡvarasugatapadākṣara jayabhadreṡvarasugatapadākṣara || jayaviṡveṡvarasugatapadākṣara
jaya-----ṡvarasugatapadākṣara || dharṣati yo
2.
lokeṡa(ṃ) dhartu(ṃ) mūrdhnāmitābham
api lokeṡvaraṃ | praṇamata taṃ
lokeṡaṃ ṡakaladigantāvabhāsanālokeṡaṃ || yātasthāmatacaratayaḥ ṡarumān----|
sańgatanavaratnaṃ mām api
3.
bhayabhîtam avacara(n)taṃ ||
sāmantamantripatisaṃskṛtasatkrameṇa dikcakrarājavijayārjitavikrameṇa |-- ravairivaravîraviravimardanena nityaṃ
parārthakaru(ṇā)—mena || ṡailendravańṡatilakena
maho
4.
dayena yasya kramāmbujarajaḥ ṡirasā
praṇamya | sampūjyate pravararatnasaroruhādyai rājña dhṛtā dhṛtimatā
dharaṇîndranāmnā || tenendra________vilokya lokaṃ kṛpāparigatena jagaddhitāya |
vai
5.
pulyavipratilakena tathāgatoktam ____balinā
bala-utena ||
gauḍidvîpagurukramāmbujarajaḥpūtottamāńgātmanā__ārthavidāmahārddhisahadāsaṃveda____|_________
6.
prāptābhiṣekaṃ ṡriyā ṡreyah kara
_________ vidvadriyā || sarvajñp____________pradāvojvalaḥ
sarvasthākhilaloka__________nîlotpalaḥ | maṃjuṡrîr ayam apramevasu
7.
gataprakhyātakîrttimahā_____rājaguruṇā
lokārthasaṃsthāpitaḥ || diṣţaḥ spṛṣţaḥ smṛtimi ----itaḥ ----titāpa- itiḥ
sasukhasya -----------------setur mmaṃjughoṣaḥ saṃtoṣaṇ
8.
–smāttasmādbhavadbhir--------satkṛtta-------jjapadadṛṣţarataḥ
kîrttistambha-----smṛttiḥ || prîyaṃ
buddha________________trailokyārcitasaṃkramasya jagataḥ
9.
trātur vidhātuḥ ṡriyaḥ | kṛtvenāṃ
pratimāṃ mayā yadamitaṃ prāptaṃ guruṃ bhaktitam seva_______locanaḥ
smarajitaḥ___maṃjuṣriyaṃ || ṡakanṛpakālātîtair varṣaṡataiḥ saptabhiṡcaturbhir
api | varṣaiḥ ku
10.
māraghoṣaḥ sthāpitavān maṃjughoṣam
imaṃ || vyati –rā sita nāmani suraguruvāre ca [------] ṇaṡyatithau | kalavira
--aṡ-ina māse sthapitavāñca yathāham ||
kîrttistambho ‘yam atulo
11.
dharmmasetur
anuttaraḥ | rakṣārthaṃ sarvasatvānāṃ maṃjuṡrî-pratimākṛtiḥ ||
atrabuddhaṡcadharmmaṡcasańghaṡcāntargataḥ sthitaḥ dṛṣţavyo dṛṣyaratne ‘smin
smarārāti
12.
nisūdane || ayaṃ sa vajradhṛk ṡrîmān
brahmā viṣṇummaheṡvaraḥ |
sarvadevamayaḥ svāmî maṃjuvāg iti gîyate || deṡasyatasya parākṣāṃ parasvasya
yatanaṃ sthiraṃ |
13.
māṃjuṡrîr ayam atrāste kurvan
tavyohitaṡriyā || da--dcittamūlaḥ karuṇāskandho mahākṣamāṡakhaḥ | abhivān
chitāṡrayalavaḥ kalinavakalpadrumo ja
14.
yati ||
[----]smabhūta---sukha----vi---rājā | tārṣyo rakṣasi rakṣāṃ maṃjuravaḥ
sarvabhîtiharaḥ || yace__ carisuńgusudaraju
15.
ttān āgāminaḥ kṣitipatîn ava__sarvān
| yuṣmābhir aprati_maḥ pratipālanîyaḥ ṡrîdharmmasetur
ayam___bhṛtkumāraḥ || ṡrîsańgrāmadhanaṃja
16.
yanaravarasatkaralabdhaguru [----]
kṛtir iyam [-----] (Djafar
2010: 55)
Analisis:
Prasasti
ini berdiri pada tahun 782 M dengan menyebutkan pentahbisan arca Manjusi yang
diperkirakan berada di Candi Sewu karena letaknya yang berdekatan. Dalam
pentahbisan tersebut dipimpin oleh seorang Benggal yang diperintahkan oleh
permata Syailendra yang merupakan pembunuh dari musuh-musuhnya yang gagah
perwira yang kemudian diidentifikasikan sebagai Rakai Panangkaran.
5.
Prasasti Kalasan
1.
namo
bhagavatyai āryatārāyai // yā tārayaty amitaduḥkhabhavābdhimagnam lokaṃ vilokya
vidhivattrividhair
2.
upayaiuḥ
/ sā vaḥ surendranaralokakavibhūtisāraṃ tārā
diśatvabhimataṃ jagadekatārā // āvarja mahārājaṃ dyāḥ pañca
3.
paṇaṃ panaṃkaraṇaṃ / śailendrarājagurubhis tārābhavanaṃ hi kāritaṃ śrīmat // gurvājñayā
kṛtājñais tārādevī
4.
kṛtāpi
tadbhavanam / vinayamahāyānavidāṃ bhavaraṃ cāpyāryabhikṣūṇaṃ // paṅkuratavānatīrīpa
5.
nāmabhir
ādeśaśastribhīrājñaḥ / tārābhavanaṃ
kāritam idamapi cāpyāryabhikṣūṇaṃ // rājye pravarddhamā
6.
ne
rājñaḥ śailendravaṅśatilakasya / śailendrarājagurubhis tārābhavanaṃ
kṛtaṃ kṛtibhiḥ // śakanṛpakālātītāir
7.
varṣaśataiḥ
saptabhir mmahārājaḥ / akarod gurupūjārthaṃ tārābhavanaṃ panaṃkaraṇaḥ // grāmaḥ kālasanāmā
8.
dattaḥ
saṃghāya sākṣiṇaḥ kṛtvā / paṅkuratavānatīripadeśādhyakṣān mahāpuruṣān // bhurada
9.
kṣineyam
atulā dattā saṃghāya rājasiṅhera / śailendravaṅśabhūpair
anuparipālyāryasantatyā
10.
salya
saṅ paṅkurādibhiḥ saṅ tavānakādibhiḥ / saṅ tīripādibhiḥ pattibhiśca sādhubiḥ //
api ca //
11.
sarvān
evāgāminaḥ pārthivendrān bhūyo yācate rājasiṅhaḥ / sāmānyo yan dharmmasetur
na
12.
rājṇāṃ
kāle pālanīyo bhavadbjiḥ // anena puṇyena vīhārajena pratītya jātārthavibhāgavi
13.
jñāḥ
/ bhavantu sarve tribhavopapannā janā jinānām anuśāsanajñāḥ // kariyānapaṇaṃkaraṇaḥ srī
mān abhiyācate
trabhāviṇṛpān / bhūyo bhūyo vidhivad vīhāraparaparipālanārtham iti //) (Djafar 2010: 51)
Artinya :
“Hormat untuk bhagavatyai āryatārāyai. Setelah melihat makhluk-makhluk di dunia
yang tenggelam dalam kesengsaraan, ia menyeberangkan (dengan) tiga pengetahuan
yang benar, Ia Tarā yang menjadi
satu-satunya bintang pedoman arah di dunia dan (tempat) dewa-dewa. Sebuah
bangunan suci untuk Tarā yang indah
benar-benar telah disuruh buat oleh guru-gururanya Sailendra, setelah
memperoleh persetujuan Mahārāja dyā
Pancapana Panamkarana. Dengan perintah guru, sebuah bangunan suci untuk Tarā telah didirikan, dan demikian pula
sebuah bangunan untuk para bhiksu yang mulia ahli dalam ajaran Mahāyana, telah
didirikan oleh para ahli. Bangunan suci Tarā
dan demikian juga itu (bangunan) milik para bhiksu yang mulai telah disuruh
dirikan oleh para pejabat raja, yang disebut Pangkura, Tavana, Tiripa. Sebuah
bangunan suci Tarā telah didirikan
oleh guru-guru raja Sailendra di kerajaan Permata Wangsa Sailendra yang sedang
tumbuh. Mahārāja Panamkarana mendirikan
bangunan suci Mahārāja untuk menghormati guru pada tahun yang telah berjalan
700 tahun. Desa bernama Kalasa telah diberikan untuk Samgha setelah memanggil
para saksi orang-orang terkemuka penguasa desa yaitu Pangkura, Tavana, Tiripa.
Sedekah “bhura” yang tak ada bandingannya diberikan untuk Sangha oleh “raja
yang bagaikan singa” (rājasimha-)
oleh raja-raja dari wangsa Sailendra dan para penguasa selanjutnya
berganti-ganti. Oleh para Pangkuran dan pengikutnya, sang Tavana dan
pengikutnya sang Tiripa dan pengikutnya, oleh para prajurit, dan para pemuka
agama, kemudian selanjutnya. “Raja bagaikab singa” (rājasimhah) minta berulang-ulang kepada raja-raja yang akan datang
supaya Pengikat Dharma agar dilindungi oleh mereka yang ada selama-lamanya.
Baiklah, dengan menghibahkan vihara, segala pengetahuan suci, hukum sebab
akibat, dan kelahiran di tiga dunia (sesuai) ajaran Budhha, dpat difahami. Kariyana Panangkarana minta
berulang-ulang kepada yang mulia raja-raja yang akan datang senantiasa
melindungi vihara yang penting ini sesuai peraturan.” (Santiko 2013: 4)
6.
Prasasti Ligor B
1.
yo ‘sau
rājādhirājas sakalaripugaṇadhvāntasūryyopamaikas
2.
svaujobhiḥ
kāntalakṣmyā śaradamalaśaśī manmathābho vapuṣman
3.
viṣṇvākhyo’
śeṣasarvvārimadavimathanaś ca dvitīyas svaśaktyā
4.
sau’yam śailendravaṅśaprabhavanigaditaḥ
śrīmahārājanāmā ‖
5.
tasya ca sakalarā (Coedés 2014: 128)
Artinya
:
Raja diraja itu (rājādhirāja) yang karena semangatnya [atau: karena kegemilangannya]
bersifat tunggal bagaikan sang matahari penghalau kegelapan yang diwujudkan
oleh gerombolan semua musuhnya; yang karena kerupawanannya yang memikat [atau: karena keindahan bulan (kānta) adalah musim gugur yang tiada cacatnya; dan yang karena daya
pikatnya mempunyai rupa seperti Manmatha, (raja) itu bernama Viṣṇu, yang berkat keperkasaannya
bagaikan (dewa Viṣṇu) kedua penghancur kesombongan semua musuhnya, dan yang
dinamakan Śrī Mahārāja untuk
menunjukkan bahwa asal-usulnya dari keluarga Śailendra; - tentangnya … [tidak
tamat]. (Coedés 2014: 130)
7.
Prasasti Nalanda
1.
ҫrîvîravairimathanānugatābhidhāna,
koning van yavabhūmi,
met de
titelҫailendravaṃҫatilaka,
2.
samarāgravîra=tārā
(dochter van dharmasetuuit de
somavaṃҫa)
3.
bālaputra, koning
van suvarṇadvîpa. (Casparis 1950: 109)
Artinya :
“ҫrîvîravairimathanānugatābhidhāna adalah raja dari Bumi Jawa yang
mempunyai gelar Syailendra (pendiri) yang bernama samarāgravîra yang sama dengan dewi tara. Dia adalah anak dari
…………. Balaputradewa raja dari suvarṇadvîpa.”[1]
8.
Prasasti Ratu Boko (Prasasti
Abhayagiriwihara)
1.
oṃ.
dhīgambhīraguhā ᴗ ─ smṛtiҫilaḥ sadvākyadhātūjjvalo maītrīprasravaṇe
[ᴗ ─ ᴗ ᴗ ─ ─ ─ ᴗ ─ ─ ᴗ ͝─ / ─ ─ ─ ᴗ]
2.
dhilokadharmmapavanair
= ugrair = na saṃkampitas = aṃ saṃvaddhasumerum = ūrjitaguṇaṃ jñānograҫa ─ ᴗ ͝─ // ─ ─ ─
ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ᴗ ᴗ ᴗ ─ ─ ─
3.
mī dīpyate
wikrāntāḥ pratiyānti tirthyavṛṣabhā yasya prabhāvoddhatāḥ/ ─ ─ ─ [ ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ᴗ ᴗ ͝─ ─ ─ ─ ᴗ ᴗ ─]
4.
ndhanapradahanaṃ
saddharmavahnin=name // ҫaikṣāҫaikṣasahasracakramakaro
yaḥ ҫūnyatānirmmalo ni ─ ─ ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ᴗ ᴗ ᴗ ─
─ ─ ᴗ ─ ─ ᴗ ͝─ /
5.
<saṃgū>
ḍhārthavicāraṇāvaranadīvegiḥ samāpyāyitaṃ ҫikṣāvandanavaddhavelam=amalam=vande
guṇā ─ ᴗ ͝─ //
6.
prāptan = tena vuddhatvaṃ samvāsīm = abhavebhave vuddhatvaṃ //
adhimuktir = ddhanadevaḥ satatan = a [
7.
<tri> bhuvanakaranāntaḥ pāti no duḥkhamūlaṃ kṣapaya
kamalapāṇe prāṇināṃ kleҫajālaṃ [ ] saṅgā [
8.
]
saskandhe pravṛddhadhī ............
abhidhārthyatāgraphalade jayatī mahārājaka [ ] rājyam
= alaṃkurvāṇaṃ tejaḥpūrṇṇā [
9.
pa.........
dharmmadhani......... [ ] ṇe karamvāṇau gurau dhanur = vi [ ]<ava>
nipatisa ......... tuṅgam = atulavalavegaviva [
10.
punaḥ karttuṃ
pari ......... [ ] .........
pādaiḥ . jinavaravinayoktaiḥ ҫikṣitānā [
11.
vāṇaḥ kṛpaloḥ
praҫita [ ]
prajānāṃ . ......... matirabhavannaḥ karttuṃ ҫe [
12.
dānaṃ ҫāsanaḥ
syanti . nānā [ ]
......... ҫakanṛpakālātī [
13.
dharmmatuṅgadevasya ҫailendra [ ]
......... pāda ......... [
14.
tiṣṭhāṃ
vihārasya // sarva [
15.
.........
vihāraparipālanā [
16.
san =
tavānakādibhiḥ saṇ = ḍa- [ ]†
ta ......... nyam ........................ †[
17.
tābhir = viҫeṣā
................. [ ]† ......... ni ҫriyam = avadhā †[
18.
m =
anuҫāsanajñā bhavanti [ ]†
ta ...... jātārthavibhāgavijñāḥ †[ (Casparis
1950: 22)
Analisis:
Prasasti Ratu Boko (Abhayagiriwihara)
ini berangka tahun 792 M. Dalam prasasti ini membahas tentang Tejahpurnapane Panamkarana yang berarti
pembunuh musuh-musuh yang sombong yaitu Rakai Panangkaran yang berkedudukan sebagai
Raja Mataram.
9.
Prasasti Karang
Tengah (Prasasti Kayumwungan)
A. Karang Tengah A
(Bahasa Sansekerta)
1.
─ ─ ─ ─ ᴗ ─ ─ <amitava> lamahāvajraparyyaṅkavaddhaḥ
rakṣatv=āmūlaṣiṃho bhavajabhavacarātyantasaṃkru-
2.
ᴗ ─ ͝─ / ─ ─ ─ ─ ᴗ
─ ─ ᴗ ᴗ matarahitottuṅgaҫailasthaҫūro yat=sajjivāparasmāravalam=akhila ─
3.
─ ᴗ ─ ─ ᴗ ─ ͝─ //
─ ─ ─ ─ ᴗ ─ ─ ᴗ varavaҫavatāsāditādharmmavṛndān lokānāṃ laukyavuddhair=agaditam=atu
<la-,>
4.
─ ─ ─ ᴗ ─ ͝─ / ─ ─ ─ ─ ᴗ ─ ─ cchidam=akhilabhavavyādhibhaiṣajyam=agraṃ saddharmaṃ
yukticittaḥ praṇama <ti>
5.
ᴗ ᴗ ─ ─ ─ ─ ᴗ ─ ͝─ ─ ─ t=kāruṇyam=agrañ=jagati
gatiҫatānantaduḥkhābhibhūte bhaktisviyā ᴗ
6.
─ ─ ᴗ ᴗ ᴗ ᴗ ᴗ ᴗ ─
─ ᴗ ─ ─ ᴗ mānām / prityā rājā tale
dandadharatulamahājñānapuṇyaprasūtī-
7.
─ ─ ─ ─ ᴗ ─ ─ ᴗ ᴗ
ᴗ ᴗ ᴗ ᴗ ─ ─ ᴗ tām=vandyavandyaḥ
ҫrīmat=samastasugatais=sasutaiḥ parāntyaiḥ nīrukta-
8.
─ ᴗ ᴗ ᴗ ─ ᴗ ᴗ ─ ᴗ
─ ͝─ / ─ ─ ᴗ ─ -tsu taruṇāṃ=atha duḥkhiteṣu sattveṣu vuddhacariteṣu garīyasīñ =
ca // ҫraddhāñ=ca
9.
─ ᴗ ᴗ ᴗ ─ ᴗ ᴗ ─ ᴗ
─ ͝─ ─ ─ ᴗ -lāgraguṇavadgaṇam=atyavāҫi / lebhe vigūḍhamanujendragaṇān=mahiṣyaṃ
ҫai-
10.
<lendravaṃҫatilaka>
ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ͝─ // vistīrṇṇasaṅga ᴗ ᴗ ─
pyananāmvupūrṇṇa-prauḍhadviṣadvikasitāmvujalocanāni /
11.
tanmaṇḍalā ᴗ ᴗ ᴗ ─
ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ͝─ nityasmṛtāni sahasaiva
samākucanti // caṇḍapratāpaparitāpitabhūribhū-
12.
paḥ santāpapāvanama
─ ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ͝─ / ─ ─ guṇo ‘pi hirapītakaro ‘vadātaḥ sācātirānubhavatoṣavivi-
13.
ktacittaḥ //
ҫrīmān=asau samaratuṅga iti kṣitī
<ndraḥ> ─ ─ ᴗ ─ ᴗ ҫavidhām=adharo mahīyān / tasyātivallabhatarā
14.
duhiteha cakre
grāme jinālayam=araṃ ᴗ ᴗ ─ ᴗ ─ ͝─ // ─ ─ mibhūpaguṇaҫīlavibhūṣanākyā strai-
15.
ṇāgamāvirahitā
karuṇātmikā ca / rārajyate na ᴗ titārya ᴗ
─ ᴗ ─ ͝ ─ ─ ᴗ -rāntaviҫayeṣu karo-
16.
ti bhaktim // sā
kāntiñ=candramaso gatiñ=ca haṅsāt=svarañ=ca kalaviṅkāt se ͝͝—͝— ͝— ṇāṃ
17.
harati ҫrīmat=prāmordavarddhanīkhyātā // ҫākaindryāṃ
rasasāgarakṣitidharair=yyāntyāṃ sa mā <se ҫucau> ─ ─ ─ ᴗ
18.
ca rāmapakṣavasato
kāṣṭātithau tatra ca / tuṃlaināma-umānis=ākhyasahite vāre purāṇād=gu
<rau> ─
19.
–pte
ҫrīghananātham=āryyasahitaṃ prātiṣṭhipan=mandire tacchenduvimvaҫakalapratimam=vibhāti
rāhor=bhiyā sapa-
20.
di sampatitaṃ
dharitryāṃ / tasyānupuṇyam=atha vedim=udeti bhūbhṛt vṛddhais=sakṛtyataruṇair=uṣitaṃ manojña-
21.
m // ҫrīmadveṇuvanābhikhyam=vidhāya
jinamandiraṃ yat=puṇyam=āptam=etena daҫad=āpnotu saugatam // padam=atyantaduṣprāpam=anuttaram=agocaram
/ tatsutānāṃ mayā yuktaṃ tūrṇṇam=eva labbeya yat // auravvāgnir = yā <va>
22.
----
23.
d =
uṣṇaҫvasanavaҫagatāksaṇyadam = bodhidṛṣtyā
yāvat=prāntā dharitrī vivudhagaṇasamākrāntamūrttiҫ=ca meruḥ / yāva <t =
khe>
24.
svān=gabhastin=daҫaҫatagaṇanām=ujjhati
vyomavṛtraḥ
─ ─ ─ ─ ᴗ ─ ─ sugataguṇagaṇas=tāvad=āstām=vihāraḥ
//
B. Karang Tengah B
(Bahasa Jawa Kuno)
25. // swasti ҫakawarṣātīta 746 jyeṣṭamāsa daҫamī
krĕṣṇapakṣa tunglai umanis wrĕhaspatiwāra tatkāla rakarayān <patapā->
26.
n pu palar
sang laki-laki pu palar anakabi mawaiḥ sawaḥ sīma ari-kiwa luang ing babadan
lmaḥ ri ...........
27.
k winiḥnya ha 3 i
kisir lmaḥ ri kayumwuṅan winiḥnya 1 wha 1 i sāntwi karung lmaḥ ri ptir winiḥnya
ha 6 ing kaliru ...........
28.
n winiḥnya ha 3
ing kuling winiḥnya ha 3 lmaḥ ri tri haji ekapiṇḍa winiḥnya ha 16 wha 1 tatra
sākṣī si rawan si ...........
29.
siḥ wanaiḥ
takurang yu 1 sisim 1 suhan-suhan 1 si maṇḍakṣa sang lua paṇḍak anakbanua i ji ...........
30.
takuran yu 1
simsim 1 tasintanamu sang kaniryyan anakbanwa i walimbing watak si ...........
31.
1 wadwā sang
makudur kinon umadagga saṅ=anakbanwa magawai ri hawuryyan ea..........
32.
karhyang winaiḥ
takurang yu 1 si bahas rama ini mai ........... wi..........
33.
............
kalima si habak ...........
34.
............
35.
............ hlai
1 kalamwi 1 punukan 1 su-
36.
............
mañjan rama ini pagar winaiḥ takurang yu 1 juru si jati rama ini swara winaiḥ
37.
takurang yu 1 i
sukun si madhawa rama ini bhawana winaiḥ takurang yu 1 i wariṅin juru si
lañcang rama
38.
ni mari winaiḥ
takurang yu i wuatan kalima si maṅga rama ini napal winaiḥ takurang yu 1 i
paṇḍa-
39.
kyan juru si
rindang rama ini gunung winaiḥ takurang yu 1 i ptir juru si wikrama rama
nidhara winaiḥ takurang
40.
yu 1 rama si piṅul
rama ini ambari winaiḥ takurang yu 1 i kalima si kunwurama rama ini taji winaiḥ
takurang yu
41.
i putiḥ hlai 1
kalambi 1 punukan 1 suhan-suhan 1 i lupaṇḍak kalima si kalap rama ini nanta wi-
42.
naiḥ takurang yu 1
putiḥ hlai 1 kalamwi 1 punukan 1 suhan-suhan 1 juru si danaka rama ini dara
winaih
43.
takurang yu 1
parwuwus si hrĕm rama nyawak winaiḥ takurang yu 1 i tri haji rama si pañca rama
ini tīrtha winaiḥ takurang yu 1 si-
44.
liḥ juru si
ҫaṅkara rama ini carmi winaiḥ takurang yu 1 pawurwus si gunung rama ini rasal
winaiḥ takurang yu pawurwus
45.
si katil rama ini
buwi winaiḥ takurang yu 1 wariga si sumbut rama ini siddha winaiḥ takurang yu 1
juru matuha nyawit rama
46.
ini ayat winaiḥ
takurang yu kalima si sampū rama ini bamung winaiḥ takurang yu 1 si pañca rama
ni hrĕng winaiḥ takurang yu 1
47.
putiḥ hlai 1
kalmwi 1 lukai 1 punukan 1 wadung 1 patuk krĕs 1 parwuwus sang kayumwuṅan si
haras rama ini
48.
wikrami anakbanwa
i tyusan winaiḥ takurang yu 1 parwuwus sang mantyāsih sang kīrti punta ini
nabha anakbanwa ri
49.
tri haji winaiḥ
takurang yu 1 parwuwus sang lwa paṇḍak 1 kbal rama ini jamin anakbanwa ri tri
haji winaiḥ takurang
50.
yu 1 tuhalas ri
hulu luwas = si silpa rama ini yada winaiḥ takurang yu 1 tuhalas ri kaṇḍaṅan
lamwas = si
19.
saruḥ
rama ini kuting winaiḥ takurang yu 1 kinon rakai
patapān (Casparis 1950: 41)
Analisis:
Karang tengah A
menjelaskan tenntang Samaratungga yang mendirikan bangunan suci Jinalaya yang
bernama Wenuwana yang berarti hutan bambu yang diperkirakan di Candi Mendut. Sedangkan
pada Karang Tengah B memuat nama yang berhubungan dengan bangunan tersebut.
Pada sisi B dijelaskan bahwa pada 10 Kresnapaksa bulan Jyestha
tahun 746 Saka atau 824 Masehi, Rakai Patapan pu Palar meresmikan tanah sawah di
Kayumwungan menjadi daerah bebas pajak.
10.
Prasasti Magelang
1 (Prasasti Tri Tpusan)
1.
|o|| swasti ҫakawarṣātita 796
marggasiramāsa pa
2.
ñcami suklapakṣa mawulu
mitrakaraiҫwara tatkāla
3.
ҫrî
kabulunnan manusuk wanwa i tritpussan watak kahu
4.
lunnan simā ni kamalān i bhumi
sambhāsa sawaḥ kanayaka
5.
n winiḥnya barnat 1 sawaḥ ni
winkas winiḥnya hamat
6, 7, 8 ontbreken. (Brandes 1913: 13)
Analisis:
Menyebutkan bahwa Ҫrî Kahuluman menganugerahkan desa tritpussan
untuk membangun dan merawat Sambharabudara yang kini di kenal dengan nama Candi
Borobudur.
11.
Prasasti Magelang
2
1.
ǁ o ǁ swasti
çakawarṣātīta 806 mārggaçira māsa pañeami çuklapakṣa mawulu wa
2.
çrī kahulunnan manusuk
wanwa i r kahulunnan
3.
4.
ḥ sawaḥ ni wanwa haj
çrī kahulunnan manusukka saṇḍa
5.
lakibi sang lakilaki pu widya
6.
Lu winaiḥ wdiḥhan yu 1
ciwakidang kayu mbu
kaṇḍyal winaiḥ wḍiḥhan yu
7.
maṇḍiri
winaiḥ wḍiḥhan gu yu 1 wanwa
8.
tan saṇḍangwal winaiḥ wḍiḥhan çiwa kidang yu
1 puraḥ manga i wanwa sowang
9.
naiḥ
wḍiḥhan çiwakidang yu 1 lawanya liṇda
n winaiḥ wḍiḥhan çiwakidang . yu i sakṣi
sang marhyang
10.
i ñca
winaiḥ wḍiḥhan putiḥ yu 1 i kariya pu masa winaiḥ
wḍiḥhan çiwakidang yu
11.
blaḥ yu
winaiḥ wḍiḥhan çiwakidang yu 1 kayu mṛ nsi winaiḥ wḍi
12.
han yu 1 lrawan
lukai 1 taḥ 1 samantya winaiḥ wḍiḥhan yu 1 lawan
13.
juru
i tru i pu mpan sima winaiḥ
wḍiḥhan yu 1 sang matuha i
14.
naiḥ
wḍiḥhan yu 1 rama i lumku si kañci winaiḥ wḍiḥ- han yu 1 suhansuhan 1 ka
15.
la paṇḍak sika winaiḥ wḍiḥhan yu 1 rama i
du langai si plung winaiḥ wḍiḥhan yu 1
16.
pra luḥ
si banda winaiḥ wḍiḥhan yu 1 juru i wari-
ngin si aga swinaiḥ wḍiḥhan
17.
tataḥ 1 rama i kḍu si kalap
winaiḥ wḍiḥhan yu 1 rama i huluwanwa si nagap winai
18.
(ḥ wḍiḥ)hanyu 1
juru i pamigaran si garu winaiḥ wḍiḥhan
yu 1 rama i pulunnan si ganā wi
19.
naiḥ wḍiḥhan yu 1
rama i wunuk si pa(ng)ga(ng)wa winaiḥ wḍiḥhan yu 1 rama i kayumbungan si ta
20.
mbaḥ winaiḥ
wḍiḥhan yu 1 juru i mantyāsiḥ si kali winaiḥ wḍiḥhan yu 1 rama i çrihaji si ma
21.
na winaiḥ wḍiḥhan
yu 1 rama i sukun si gana winaiḥ wḍiḥhan yu 1 juru i wuattan si suka
22.
na winaiḥ wḍiḥhan
yu 1 juru i pti sanghap winaiḥ wḍiḥhan yu 1 juru i paṇḍakyan sima winai
23.
ḥ wḍiḥhan yu 1
rama i maṇḍan si guwa winaiḥ wḍiḥhan yu
1 rama i kalaṇḍingan si raga
24.
winaiḥ wḍiḥhan yu 1 rama i wunta sampingi
winaiḥ wḍiḥhan yu 1 kaisiṇḍining winaiḥ wḍiḥha
25.
anung
ginlar çrī kahulunnan mulā akasa
ning manusuk ṣima anak saṇḍanukap si
26.
nta pu
satka sa i nukap ǁ ikana tadai mapapa tadaḥ kamung hyang yāwat ya hana
27.
suk
çrī kahulunnan kadi ya niking hantlu
an wintanga kanya tan tka i
28.
ngngannanya
anu umugaḥ ugaḥ ya samangkana iking hayam taktakya papā
29.
samangkana hamangng-
nanya anung umugaḥugaḥ ya samangkana yan pasukka ing
30.
manganna ya samangka- na yan para i tgal ulā matukka ya samangkana yan
para
31.
mo pya ya samangkana yan para i luaḥ wuhaya umanganna ya samangkana ya
32.
wa i dunungnya karu mangngannanya anung umulaḥulaḥ suçuk çrī ka
33.
hulunnan likhita tu ǁ (Brandes
1913: 19)
Analisis :
Ҫrî Kahuluman atau Pramordhawardhani yang memberikan sima pada beberapa
desa dan salah satunya adalah wanwa
i kahulunnan
atau desa kahulunnan sehingga terbebas dari pajak.
51.
12. Prasasti Gondosuli
1.
// namaççiwāya . om mahājana di sahiṅālas partapān tuha ṅuda laki wini maṇḍaṅar wuat
tānta parāwis, dharma-.
2.
gatiṇḍa ḍang karayān partapān ratnamaheçwara
siḍa busu plār namaṇḍa ḍang karayān lāki busu iti namaṇḍa ḍang karayān wini.
3.
atayanta
dharmastha siḍa dua, ayāṇḍang karayān laki parpuanta jantakabbi namaṇḍa
. ayāṇḍa ḍang karayān wini parpuanta
panuahhan nama-
4.
ṇḍa . siḍa inan=dua
adhirākṣa siḍa waranak putra
maratna waranak strīratna . aḍiṇḍa ḍang karayān laki busu tarbba namaṇḍa . iparḍa ḍang karayā-
5.
n = parttapān busu bajra busūttara udaṇḍa sanak busu taray busu daṇḍai udaṇḍa
sapopo busu huwuriyan pamaṇḍa wiṣṇurata
namaṇḍa sarabhāra di
6.
nāyaka watak=bunut
tathāpi udaṇḍa sapopo busu padaraṅan=nāmaṇḍa sarabhāra
di nāyakka watak=kahuluan tathāpi
waranak siḍa busu putih padi . taijaḥ
7.
pahik swasta
pagarwwassi awat iṇḍu anakḍa
kulaputrī inan=parāwis tathāpi pagarwatu pagarduri si buha sampuh . . . witaka dadang wiṇaraḥ rari inan=sabaña-
8.
kaña anakḍa ḍang karayān partapān puṇya
prabhāvāṇḍa ḍang karayān partapān kathamapi sukha subhikṣa . yang rājya diraksa
iya sabañakña yang deça itas=tatah.
9.
pūrwwa dakṣiṇa
paçcima uttara itas=tataḥ iya mangstuti guṇāṇḍa ḍang karayān partapān .
tathāpi āda ācāryyaṇḍa dhalawa
namaṇḍa sthāpaka sida tathāpi
10.
bapuh = muṇḍa ḍang
karayān çiwārjita nāmāṇḍa nāyaka
di prang kapulang siḍa inan=parawis siḍa
ta sahāyāṇḍa di dharma puṇya kuçala .
iya makajādi pra-
11.
tiṣṭa di hyang haji tarkalaut = sang wintang prasāda suprayukta
kṣair sahita iya mātraña winiḥnya kṣetra
di tanah buṅa tlu bariḥ pragāluḥ ampa
lattir.
12.
pamaṇḍyan tlu
lattir tina ayun ampa lattir wunu tlu lattir pawijaḥhan dua lattir kaywara
mandir dua lattir waṅur waharu salattir muṅḍu
13.
dua lattir
kakalyan salattir tarukān salattir mātraña winiḥ di tanaḥ buṅa parāwis ampa
puluḥ salattir parttakan di walunuḥ pu posuḥ
14.
di pragāluḥ parpuanta warpatiḥ manulu namaṇḍa
naiyaka di kyu bungṅan sahāyāṇḍa warpatih pu līhasin namaṇḍa nāyaka di mantyāsih
20.
dapunta marhyang jñānatatva
namaṇḍa //. (Casparis 1950: 62)
Analisis :
Prasasti Gondosuli menjelaskan bahwa Rakai
Patapan memiliki seorang paman yang bernama wiṣṇurata.
Selain itu Patapan juga telah menetapkan desa pamaṇḍyan dan pragāluḥ sebagai daerah bebas pajak
untuk pendirian candi yang ditasbihkan oleh sthāpaka
bernama ḍang karayān çiwārjita.
13.
Prasasti Candi
Perot
1.
swasti tita
2.
774 āsaādhamāsa
tithi dwitiya
3.
suklapakṣa, tu,
pwa, ā wāra ta
4.
tkāla rake patapān pu manukū (Brandes 1913: 10)
Analisis :
Prasasti Candi Perot menjelaskan bahwa
pada saat itu yang menjadi raja adalah Rakai Patapan pu Manuku.
14.
Prasasti Pikatan
(Prasasti Tulang Air)
||swastiçakawarṣatita
775 āsādha māsa tithi dwitiya
3.
sūklapakṣa tu. pa.
ā. wāra hana yyumaḥnya tatkā
4.
la rakai patapān pu manukū manusuk ṣema i
tulang ai
5.
r ratu tatkāla rake pikatan patiḥ rake wka pu pulung watu
6.
sirikaı pu sarwwa
t'ruan pu mantara manguhuri pu manḍuta halaran pu
7.
mañawang
palarhyang pu bairawa wlaḥhan pu tugū dalinan pu manū pangkur pu
8.
gra tawān pu
mulung tiri(p) pu gadā lang pisumanglakṣa wadihatii pu manawan ma
9.
dur pu gadā anung
mangasö i patapān milu si lalān karua pu bhadra pu tuma
10.
k ḍatar pu aku wadwā
rakarayān mapatiḥ milu sang pu kalang i sirikan sang garawuy ga i (ti)
11.
ruan sa talaga i
mangnguhuri sang katuḍaing i halaran sang jiwaṇa i palarhyang sang ḍa
12.
miliḥhan i wlaḥhan
sang ḍakukap i dalinan sang hṛtan i pangkur sang ḍa kampa
13.
t i tawān sang ḍa gumlar i
tirip sang kamalagyan i lampi sang ḍa ma(ng)yung wahu
14.
ta makudur sang
katuwuḥhan sang ḍa(ng) raga wadwā rakarayān
patapān tatkā
15.
la mataṇḍa si
maṇdi tuhān ning nayakarua si bhantu si damo parwwuwus si mangdana tuhān
16.
wadwā rarai si
ςridhara tuhānni kalula si niha tuhan ni manapal syulihan wa
17.
nua kayumwungan si
gāntan mantyasiḥ mi rkkha parwuwusnya punta pramāna si gandha pu
18.
sṭhang pimurabalwa
paṇḍak si manniha wahuta patir hayu jurunya si saisa
19.
rāma si rutu
paṇḍakyan si sanā jurunya si masi kalima si nahan i tulang air ju
20.
ru limus si balubu rama si tarawaṇa kalima si
janāsili juru si rgga parwuwus si pa
21.
t wariga siñcu i tulang air juru kuñci si sayut
rāma si kesawa kalima si
22.
gānungsili juru si
kala parwuwus si wuji wariga si dhasa tuha wanua si wañcung si ba
23.
sang si warā si ḍaṇḍa mara si jantra(r)hulair si layar
matambak si amuy
24.
si taguḥ paḍahimanggala si manūt mapakan si mūlya
tuhalas sy awit hulu
25.
tangaḥ si ma ru si nara ׀ jumput i ςrī
maṇḍakini juri (lees juru) kuṇci si siga i
26.
prasiña i limut si
krahu i sarang si sanā ing paṇi si
tawang ing kakabyan si mi
27.
liḥ ing tibran si
haysima anak ni si si
dhura i airpa
28.
pi si pagar si
panga ing kakar si ḍatar ing limut sañjanā i talang ai
29.
r si malini
ing nā si guna
ṇḍangan si mu
30.
lya i gu hyang prasāḍa si
sa
kalima si
31.
siga parwuwus
si sahasa juru la sawar
la
32.
gi si si pangsat
33.
kalima si jati
juru i wungha sa
nasalāpa mapakan i
34.
munggu antan si
laya
k matya i prasāda ing
kabanyagan si ka
35.
luwas si mabāng wadura i aipyal si huwus rāma
si nutus
juru
i ai
36.
r hulu si milar
rāma si taguḥ juru i salangkung ni si
bantal i masala
37.
talay i lu (einde) (Brandes 1913: 8)
Analisis :
Menjelaskan bahwa Rakai Patapa Pu Manuku
berarti membebaskan Desa Tulang Air dari pajak.
15.
Tentang Rakai
Pikatan
swasti sakawarsatīta 786
jīstāsa tithi pañcami suklapaḳsa, pa, ka, wṛ, wāra hanayyumaya tatkāla rakai pikatan pu manukū manusuk sīma ri
wanua tangngah sawaḥ (Brandes
1913: 5)
Analisis:
Menjelaskan
tentang Rakai Pikatan Pu Manuku pada tahun 786 Ҫ menetapkan wanua tengah
sebagai sima.
16.
Prasasti Ngabean
Bagian A
1.
swasti çakawarṣātïta 801 çrawaṇamāsa tithi
pañcamiçuklapakṣa, wurukung, umanis, soma, wāra tatkāla ājña çrï mahā
2.
rāja rake kayuwangï, tumurun i rakarayan kagnap hino watu tihang bawang çirikan umanugrahakna ikanang tgal i kwa
3.
k watak wka, gaṇagaṇā tampaḥ 5 sinusuk gawayan sawaḥ
maparaha çïmānikanang prisāda i
kwak dham rakarayān wka pu ca
4.
tura, buatthajyanya mangraga kamwang ing pastika, akan
bisuwa caitrāsuji, ujar haji kinon rakarayan wka, mangasěa
5.
kna pasěk pasěk yathānyan mapagěḥha i dlahaningdlaha, rake hino pu aku, rake watu
tihang pu agra, samgat bawang pu pa
6.
rtha, rake
sirikan pu purungul, kapua inangsěan mas su 1 wdihan kalyāga yu 1 sowang sowang halaran pu děmpāngkara
7.
panggil hyang pūttarasangga, dalinan pa acung,
mangburi pu kiti, pangkur pu gawa, tawan
pu ranjan tirip pu agra pinda, wadihati pu
8.
manū, makudur
pu mnang, kapua inangsěan mas mā 8 wḍihan birā yu 1 sowang sowang, tuhan ri wadihati u miramirah mangra
9.
kappi halaran tuhan i makudur wangun sugiḥ, kapua wineḥ
mas mā 5 wdihan ragi yu 1
sowang sowang wanghuta hyang lu
10.
paku manupuk sang halaran anak wanna i tal warani
watak haměas, i makudur, sang
rawugwug anagwanua i hinpu
11.
watak pěar wineh mas mā 5 wḍihan ragi yu 1 sowang
sowang, patiḥ air buwung rikang kala si
haris rama ni ṇita patiḥ kalya
12.
n si parama rama ni gesti, kapua wineh mas ma 5 wdihan
ragi yu 1 sowang sowang,
parujarning patih airbuwung si maja rama ni warju
13.
k, wahutanya si hali, parujarning patih kalyan si
layar rama ni hiděh, wariganya si ayuddha
rama ni nidhi, kapua wineḥ ma
14.
s ma 2 wḍihan ragi yu 1 sowang sowang, wahuta putat si
landa ramani kayěm, si ranggal rama
ni pělěm, kapua wineḥ mas ma 5 wḍi
15.
han ragi yu 1 sowang sowang, pitungtung pu sumwara
rama ni hamwingmatulak si mangher rama ni santul, kapua wineh mas ma 1 wdihan
16.
ragi yu 1, sowang sowang, anung rama magman i kwak
rikang kala kalang 2 si pulu rama
ni sukam, si haněng rama ni pawěm, gusti 2 si hli
17.
rama ni si tam rama ni puluk, tuha banna 2 si cara
rama ni guwar, si kahuripan
rama ni hangü winkas si rāwan rama ni
Bagian B
1.
kapua wineḥ mas ma 2 wḍihan ragi yu 1 sowang sowang,
wariga
santaiy
parujar 2 si guse rama ni gaja, si jala rama ni
angkatan,
2.
hulu kuwu si maṇḍit rama ni wadwan, tuhalas si luat,
rama ni palana, hungler si brati rama ni pahal kapua wineh mas ma 1 wḍi
3.
han ragi yu 1, sowang sowang, marhyang i kawikwan si
lanaḥ si bhāryyā rewatěṃ (?)
tuha padahi si dhanam, marěgang si çukla mangla si buddha, maga (?)
4.
si kuṇḍi, mawuai si pawān kapua wineḥ mas mā 1 wḍihan
ragi yu 1 sowang sowang, rama tpi
siring rikang kala, kalang ri waharu si warju ra
5.
mani tahun, i halang manuk kalang si çila rama ni guḍay,
i tiga wangi kalang si wadwā, gusti si kamwar rama ni çristi, i malaūjang gusti si bharata
6.
rama ni taytra i hiwas si pañca rama ni paḍang, kring
pu bhāgya, mangilala paranakan, si
rakinam si carik, kapua wineh mas ma 1 wḍihan
7.
ragi yu 1 sowang sowang, saji ni manguyut mas ma 5
wdihan yu 2 wulang hulu sang
makudnr wḍihan yu 1 saji sang hyang watu kulu
8.
mpang mas ma 5 wdihan yu 5 bras pāda 1 wsi ikat 10,
haluhalu 5 wtinya ikat 5 wadung 1
rimwas 1, taratarah 1 tampila
9.
n 1 kris 1 tatah 1 landak 1 linggis 5 dāng 1 taray 1
padamaran 1 muang caru tulung tawur
sātthikaraja sākama sa
10.
mua kumol wdus hayam hantrini, i sampunnya mangkana
manadah sangwahuta hyang kudur
muang patiḥ wahutu, muaug rāma tpi si
11.
ring muang rama i kwak rarai matuha manuam kabeḥ, i
sampuning manaḍaḥ mangḍiriḍiri sang kudur manapate manawurakan hawu, manambaḥ
12.
ikanang patiḥ wahuta muang rāma tpi siring muang rāma
i kwak niuwah i ronyanahan
cihnanyan sampun mapagěh ikanang tgal i kwak
13.
sinusuk gawayan sawaḥ çïmanikanang prasāda i kwak,
kunang aslng umulahulaḥ ikeng çïma
salwirning sangsāra pangguhanya eka pi
14.
ṇḍabyāyaning manlma mas su ka 1 su 11 mas mā 5 mas ku
3 |o|| (Brandes 1913: 14)
Kandungan Isi :
Prasasti Ngabean
merupakan petunjuk bahwa pada tahun 801 Saka/879 M yang berkuasa adalah Rakai
Kayuwangi.
17. Prasasti Singkat
I.
(first row)
1.
dharmmaçrīmahārāja
2.
anumoda sang
kalungwarakpu/dakṣahuwus
3.
–
4.
anumoda sang
rasbangpumañju
5.
anumodara<kai>wanwagaluh/tinulusakan
= dairakaigurunwani <dyaḥrā>ṇu
6.
anumodarakaigurunwaṅi/dyaḥrāṇu
7.
anumoda sang
ramramanpusinghahuwus
8.
anumoda sang
ramramanpusingha/huwus
9.
anumoda sang
watuhumalangputguh
10.
anumoda sang
maḍaṇḍarputahun/anumo ………
11.
–
12.
anumodasa<ng>ḍawkapu
……..
13.
–
14.
–
15.
anumoda sang
sirikanpusūryya
16.
anumoda sang
sirikanpu<s>ūryya
17.
dharmmaçrīmahārāja
18.
anumodaçrīkahulunna/n
19.
anumodaçrīkahulu/nnan
20.
anumoda sang
ḍāṅgul pi/candra
21.
dharmmaçrīmahārāja
22.
anumoda sang
taṅunanpudwāra
23.
anumodarakailayuwatangdyaḥmahārṇnawa
24.
anumoda sang
puluwatupu para
25.
dharmmaçrīmahārāja
26.
anumoda sang
sirikanpuang/gĕhan
27.
dharmmaçrīmahārāja/dharmmaçrīmahārāja
28.
anumoda sang
ḍa/halupu raja
29.
dharmmaçrīmahārāja
30.
<anumo>da
sang salinanpubala
31.
anumoda sang
ḍa/tirippukaisawa
32.
minulān sang
tawānpupiṅulgawai sang tawānpu kais-sawa
33.
anu/moda sang
ḍapaṅjurpuagam
34.
dha<r>mmaçr<ī>mahārāja
35.
anumoda sang
wurutuṅgalpu/ bāsahuwus
36.
anumoda sang
pa/ṅgumulanpumandĕha
37.
–
38.
–
39.
gawai sang
waḍiṅinpupañca
40.
anumoda sang
tilimpik/pu pager
41.
anumosda sang hagu/lawan
sang ….. pu ….. raliṅgangpu // dharmma çrīmahārāja // habit
kina<pata>nniralawan = sang maṅasö
42.
dharmmaçrīmahārāja
43.
–
44.
anumoda sang
antulanpuawat
45.
anumoda sang
ratirapumandĕha
46.
anumoda sang
ra<w>ugapusarwwa
47.
–
48.
dharmmaçrīmahārāja
49.
anumoda sang
patapānpukutī
50.
anumoda sang
tiruraṇupulaṅkā
II.
(second row)
1.
anumoda
13. ….. pumahota
19. anumoda sang ḍa/wrulukpunadīpucandramaṅā/lihi
21. anumodaçrīkahulunnan
22. anumodaçrīkahulunnan
29. anumoda sang kalawatu/pumuṅgu
49. ….. rakai …..
III.
(third row)
1.
anumoda …..
14. (a) anumodarakaigurunwaṅidyaḥsalaḍū
(b)
asthupaçrīmahārājarakaipikatan
15. (a) astupaçrīmahārājarakaipikatan
(b)
anumodarakaigurunwaṅidyaḥsalaḍū
21. anumoda sang çikhanandipuhujunghuwus
24. dharmmaçrīmahārāja
35. anumo<da> …..
55. anumoda sang pagarwsipugunung
56. anumoda sang tumungtungpubaruṇa
loose stones or stone frafments with iscriptions
(a) // dharmmaçrīmahārāja //
(b) dharmmaçrī ma …..
(c) // anumoda sang hamĕaspujumĕndaṅ //
(d) anumoda sang …..
(e) …..la 1 tumuli …..
inscription in red
on the tower E 3
palarhyang) (Casparis 1958: 12)
Analisis:
Prasasti
ini menyebutkan Raja-raja yang pernah memerintah Mataram.
18. Kesimpulan
Sañjayavaṃҫa
|
Ҫailendravaṃҫa
|
R.
Matarām sang ratu Sañjaya
(732 ─ ± 760)
|
R.
Panaṅkaran
(778, ± 760 ─ ± 800)
|
R.
Panuṅgalan
(±
780 ─ ± 800)
|
R.
Warak
(±
800 ─ vόόr 819 of
|
829 ?)
|
R.
Garung ( =R. Patapān ?)
(vόόr
819 ─ 838)
|
R. Pikatan
(850,
838 ─ 851)
|
R. Kayuwaṅi (863, 882)
(851 ─ na 882)
|
.........................
? (Bhānu, 752)
|
Viṣṇu
(Dharmatuṅga)
(vόόr
775 ─ 782)
|
Indra
(Saṅgrāmadhanaṃjaya)
(782 ─ 812, vόόr 824)
|
Samaratuṅga
(gehuwd met Tārā)
824 (812 ─ 832)
\
\
\
Bālaputra
Prāmodavardhanī
(824)
|
(Casparis
1950: 133)
Analisis :
Dalam
perkembangannya, Mataram diperintah oleh dua wangsa yang saling bergantian,
yaitu wangsa sanjaya dan wangsa sailendra. Pada Wangsa Sanjaya di awali oleh
pendiri kerajaan Mataram, Rakai Mataram Sang Ratu Sanjaya dan berlangsung
hingga Rakai Kayuwangi. Sedangkan pada Wangsa Sanjaya pemerintahan pertama
tidak ditemukan sumber pasti kemudian muncul sumber bahwa pemerintahan dipegang
oleh Bhanu yang juga dapat di identifikasikan sebagai Sanjaya, kemudian Wisnu,
Indra, Samaratungga, dan yang terakhir Pramodawardhani.
A. SUMBER DATA SITUS
1.
Candi Borobudur
Gambar
1.1. Candi Borobudur
Sumber:
diakses pada 29/04/2017 11.33
Candi Borobudur berada di Kabupaten Magelang Jawa Tengah yang
merupakan candi Budha yang didirikan pada
pemerintahan wangsa Syailendra, yaitu oleh Pramordhawardhani
2.
Prambanan
Gambar 1.2. Candi Prambanan
Sumber:
diakses pada 29/04/2017 11.37
Candi Prambanan adalah salah satu peninggalan
candi hindu terbesar di Indonesia yang dibuat oleh Wangsa Sanjaya. Dalam
Prasasti Siwagrha, nama asli dari candi ini adalah Siwagrha yang dalam bahasa
sansekerta berarti Rumah Siwa.
3.
Candi Arjuna
Gambar
1.3. Candi Arjuna
Sumber:
https://adventuriderz.com/2015/03/17/jelajah-dieng-hari-3-cuma-ke-komplek-candi-arjuna/ diakses pada 29/04/2017 12.35
Merupakan salah satu candi
hindu yang terletak di komplek percandian Arjuna di Kabupaten Banjarnegara
dataran tinggi Dieng Jawa Tengah.
1.
REKONSTRUKSI
Awal Mula Kerajaan
Mataram
Awal mula
berdirinya Kerajaan Mataram tak lepas dari peristiwa vakumnya tanah Jawa oleh
sebab mangkatnya Raja Sanna. Sanna yang merupakan Raja bijak mampu membuat Jawa
pada kemakmuran. Baru setelah Sanna meninggal, kevakuman di Jawa menyebabkan
Sanjaya, putra dari Sannaha (saudara Sanna) mengambil alih Jawa dengan
mendirikan lingga di atas bukit pada tahun 732 M. Ini menjadi titik balik
dimana Jawa memiliki Rajanya yang baru, yaitu Sanjaya.
Menurut Prasasti
Mantyasih yang dikeluarkan oleh Rakai Watukura Dyah Balitung, sebelum dirinya
ada beberapa raja-raja yang memerintah Mataram yang merupakan keturunan dari
Sang Ratu Sanjaya, Balitung menulis prasasti ini demi legitimasi kekuasaanya
sebagai penguasa Mataram. Dari Prasasti Mataram, dapat diketahui bahwa raja
yang memerintah sebelum dirinya adalah:
1.
Rakai Mataram sang Ratu Sanjaya
2.
Sri Maharaja Rakai Panangkaran
3.
Sri Maharaja Rakai Panunggalan
4.
Sri Maharaja Rakai Warak
5.
Sri Maharaja Rakai Garung
6.
Sri Maharaja Rakai Pikatan
7.
Sri Maharaja Rakai Kayuwangi
8.
Sri Maharaja Rakai Watuhumalang
9.
Sri Maharaja Rakai Watukura Dyah Balitung
Rakai Mataram sang Ratu Sanjaya
Sanjaya
merupakan pendiri sekaligus raja pertama kerajaan Mataram. Dalam Prasasti
Canggal, pengukuhan Sanjaya sebagai Raja adalah dengan mendirikan sebuah lingga
di atas bukit. Isi batu lingga yang didirikan oleh Sanjaya adalah mengenai
puji-pujian terhadap tiga dewa utama agama Hindu, yaitu Brahma, Wisnu, dan
Siwa. Ini merupakan legitimasi yang sah setelah jawa tidak memiliki raja
sepeninggal Sanna. Sanjaya sendiri juga merupakan pendiri dari salah satu
wangsa yang berkuasa di Mataram, yaitu Wangsa Sanjaya.
Sri Maharaja Rakai Panangkaran
Nama
Panangkaran sendiri tercantum dalam beberapa prasasti salah satunya pada
Prasasti Kalasan. Dalam Prasasti Kalasan, nama Rakai Panangkaran disebut
sebagai raja yang memerintahkan pendirian bangunan suci untuk pemujaan kepada
Dewi Tara yang saat ini berlokasi di Candi Kalasan. Dalam prasasti ini juga
terdapat nama dharmmasetur yang
ternyata adalah besan dari Panangkaran. Pada Prasasti Ligor B, nama Visnu
menurut Casparis merujuk pada Panangkaran dalam Prasasti Kelurak. Dalam Prasasti
Nalanda juga menyebutkan Rakai Panangkaran yang disebut sebagai permata
Syailendra kawin dengan Tara dari Sriwijaya dan mempunyai anak Balaputradewa.
Sri
Maharaja Rakai Panunggalan
Rakai Panunggalan hanya disebut dalam Prasasti Mantyasih
yang termasuk raja yang memerintah
Medang setalah Rakai Panangkaran. Menurut Slamet Muljana, dalam Prasasti
Kelurak terdapat nama Ṡrî Sańgrāma
Dhanaṃja yang
menurutnya sama dengan Dharanindra yang tidak lain adalah Rakai Panunggalan.
Sri
Maharaja Rakai Warak
Rakai Warak sebenarnya hanya di sebut dalam Prasasti
Mantyasih yang disebutkan sebagai raja keempat kerajaan Mataram. Namun menurut
Slamet Muljana, Rakai Warak adalah ayah dari Balaputradewa yang memiliki nama
asli Samaragrawira.
Sri
Maharaja Rakai Garung
Nama
Garung sendiri disebut dalam Wanua Tengah 3. Menurut Casparis, Rakai Garung memiliki
kesamaan dengan Dan Karayan Partapan Pu Palar dalam Prasasti Gondosuli. Selain
itu nama Pu Palar juga terdapat dalam Prasasti Karang Tengah yang mungkin saja
Pu Palar atau Rakai Garung ini adalah ayah dari Rakai Pikatan yang menikah
dengan Pramordhawardani. Namun
menurut Slamet Muljana, Rakai Garung malah di identifikasikan sebagai Samaratungga.
Ini karena Dan Karayan hanya bergelar Haji sedangkan Rakai Garung bergelar
Maharaja.
Sri
Maharaja Rakai Pikatan
Dalam
Prasasti Candi Perot, termuat nama Rakai Patapan pu Manuku yang di
identifikasikan sebagai Rakai Garung. Sedangkan dalam Prasasti Pikatan, termuat
dua tokoh yang bernama Rakai Patapan Pu Manuku dan Rakai Pikatan. Dalam versi
Prasasti Mantyasih, Pikatan adalah raja keenam. Dalam Prasasti Argapura, nama
asli dari Rakai Pikatan adalah Mpu Manuku. Dia membuat kota baru yang dinamakan
Mamrati seperti yang ada dalam Prasasti Wantil sehingga Mpu Manuku juga disebut
sebagai Rakai Mamrati. Selain itu, Rakai Pikatan juga disebutkan telah menikah
dengan Pramordhawardani.
Sri
Maharaja Rakai Kayuwangi
Rakai Kayuwangi merupakan anak bungsu dari Sang
Jatiningrat (Rakai Pikatan yang menjadi Brahmana) yang dalam Prasasti Wantil
disebut sebagai Dyah Lokapala dan dalam Prasasti Argapura disebut sebagai Mpu
Lokapala. Kayuwangi menggantikan ayahnya karena telah menumpas musuh yang
berada di Bukit Ratu Boko yang menurut Bukhori adalah Rakai Walaing Mpu
Kumbhayoni yang mengaku sebagai keturunan Raja Mataram.
Sri
Maharaja Rakai Watuhumalang
Rakai Watuhumalang memerintah pada 818 Ҫ menggantikan Sri
Maharaja Linus Galuh Dyah Devendra yang telah memerintah 6 tahun lamanya.
Setelah Rakai Watuhumalang, muncul tokoh Daksa sebagai saudara kakak gagah
berani yang diperkirakan sebagai saudara Balitung. Sebenarnya Rakai
Watuhumalang tidak meninggalkan Prasasti atas dirinya sendiri, namun dalam
Prasasti Panunggalan, ada tokoh yang bernama Rakai Watuhumalang Mpu Teguh yang
masih memiliki jabatan Haji (Raja Kecil). Namun ini belum bisa di
identifikasikan apakah Watuhumalang yang ada dalam Prasasti Panunggalan sama
dengan Watuhumalang yang ada dalam Prasasti Mantyasih.
Sri
Maharaja Rakai Watukura Dyah Balitung
Rakai Watukura Dyah Balitung memerintah sebagai raja pada
829 Ҫ
yang ditandai dengan mengeluarkan Prasasti Mantyasih sebagai legitimasi bahwa
dia pemegang kekuasaan yang sah dengan menyebutkan raja – raja sebelumnya yang
pada dasarnya dia dapat menjadi raja bukan dari keturunan, melainkan karena
memperistri saudara perempuan Daksa yang menjadi raja saat itu. Ini mungkin
saja karena setelah kekuasaan Kayuwangi terdapat perpecahan yang memunculkan
dua tokoh raja, yaitu Rakai Gurunwangi dalam Prasasti Munggu Antan dan Rakai Limus Dyah Dewandra dalam Prasasti Poh
Dulur. Kedua raja ini mungkin telah dikalahkan oleh Dyah Balitung selaku menantu
Rakai Watuhumalang yang kemudian diangkat menjadi Raja.
DAFTAR
PUSTAKA
Brandes, J.L.A.
1913. Oud=Javaansche Oorkonden. Negalaten
Transscripties.
Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenscappen.
Deel LX. Batavia: Albrecht & Co, ‘sHage: M. Nijhoff
Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenscappen.
Deel LX. Batavia: Albrecht & Co, ‘sHage: M. Nijhoff
Casparis. 1950. Prasasti Indonesia 1. Bandung: A.C.
NIXECO.
----------. 1958. Berita Dinas Purbakala. Jakarta: Berita
Dinas Purbakala
Coedés, George
dkk., 2014. Kedatuan Sriwijaya. Depok: Komunitas Bambu.
Djafar. 2010. Prasasti Batu Pembacaan Ulang & Alih Aksara
I. Jakarta: Museum
Nasional Indonesia.
Nasional Indonesia.
Poerbatjaraka.
1952. Riwayat Indonesia Jilid I. Jakarta:
MCMLII Jajasan Pembangunan
Djakarta.
Djakarta.
Santiko, Hariani.
2013. “Dua Dinasti di Kerajaan Matarām Kuna: Tinjauan Prasasti
Kalasan”. Depok: Departemen Arkeologi FIB UI
Kalasan”. Depok: Departemen Arkeologi FIB UI
Stutterheim, W. F.
1927. Een belangrijke oorkonde uit de
Kĕdoe. Batavia: Albrecht &
Co.
Co.
Media Online
https://bonvoyagejogja.com/candi-ratu-boko-pesona-sunset-dari-kompleks-istana-kuno/ diakses pada 15
April 2017 14:05
http://www.gurusejarah.com/2015/09/isi-lengkap-prasasti-mataram-sumber.html diakses paa 16
April 2017 21:49
http://www.sridianti.com/12-peninggalan-kerajaan-mataram-kuno-kerajaan-medang.html diakses pada 16
April 2017 21:43
http://www.tandapagar.com/kerajaan-mataram/ diakses pada 16
April 2017 21:44
https://tuahardian73.files.wordpress.com/2015/01/10.jpg diakses pada 13
April 2017 14:40
http://ilhamblogindonesia.blogspot.co.id/2013/11/prasasti-prasasti-peninggalan-kerajaan.html?=1
diakses pada 29 April 2017 09:56
http://www.alvarentcar.com/wisata/klt.php
diakses pada 29 April 2017 11:33
http://diatasdewa.blogspot.co.id/2015/08/candi-borobudur-dibangun-berdasarkan.html diakses pada 29
April 2017 11:35
https://id.wikipedia.org/wiki/Candi_Prambanan diakses pada 29
April 2017 12:28
https://adventuriderz.com/2015/03/17/jelajah-dieng-hari-3-cuma-ke-komplek-candi-arjuna/ diakses pada 29
April 12:46
https://id.wikipedia.org/wiki/Candi_Arjuna diakses pada 29
April 12:52
https://id.wikipedia.org/wiki/Dharanindra diakses pada 29
April 2017 13:21
https://id.wikipedia.org/wiki/Rakai_Warak diakses pada 29
April 2017 13:33
https://id.wikipedia.org/wiki/Rakai_Garung diakses pada 29
April 2017 13:38
https://id.wikipedia.org/wiki/Rakai_Pikatan diakses pada 29
April 2017 13:46
https://id.wikipedia.org/wiki/Rakai_Kayuwangi diakses pada 29
April 2017 13:58
https://id.wikipedia.org/wiki/Rakai_Watuhumalang diakses pada 29
April 2017 14:13
https://id.wikipedia.org/wiki/Dyah_Balitung diakses pada 29
April 2017 14:33
Tidak ada komentar:
Posting Komentar